Synagoga z Wołpy
Synagoga z Wołpy na Białorusi, ok. 40 kilometrów od Grodna, została zbudowana w 1648 roku. W 1781 roku odnowiono dach. Uważano ją za najpiękniejszą drewnianą synagogę w tej części Europy. Podczas drugiej wojny światowej, w 1941 roku, świątynię spalili Niemcy.
Odbudowa może mieć miejsce dzięki inwentaryzacja synagogi przeprowadzonej w latach 30., jako część akcji inwentaryzacyjnej drewnianych synagog w Polsce za sprawą prof. Oskara Sosnowskiego z Politechniki Warszawskiej oraz historyka sztuki i rzeźbiarstwa żydowskiego Szymona Zajczyka. To on najprawdopodobniej był twórcą dokumentacji fotograficznej oraz technicznej wołpiańskiej Synagogi, na której to oparliśmy projekt w Biłgoraju. Dokumentacja dotyczyła zarówno wnętrz, jak i samej bryły synagogi. W ówczesnych realiach oznaczało to obiekt unikatowy w skali całej Europy. Szczegółowa dokumentacja architektoniczna, załączone konserwatorskie, notatki inwentaryzacyjne oraz szczegółowe opisy i fotografie pozwoliły na odtworzenie dokumentacji obiektu.
Synagoga jest – najoględniej rzecz ujmując – imponująca. Urzeka swoim pięknem, proporcjami bryły oraz detalem ciesielskim i snycerskim, który został odtworzony z wielką dbałością o szczegóły. Fundacja stara się o dotacje unijne na wykończenie wnętrza, m.in. polichromii oraz bimy (podwyższenia do odczytywania Tory), Aron ha-kodesz (szafy do przechowywania Tory) i jej pozostałego wyposażenia. Celem nadrzędnym jest wierne odtworzenie całego wnętrza, przeznaczonego do roli Muzeum Żydów biłgorajskich.
Stajemy wobec zadania nadzwyczajnego
Planujemy przywrócić sztukę skazaną na niebyt. W Polsce po II wojnie światowej nie ocalała ani jedna drewniana synagoga. Spłonęły wraz z wiekami obecności społeczności żydowskiej w Rzeczpospolitej, razem ze swymi rozmodlonymi i pięknymi wnętrzami. Tylko z nielicznych czarno-białych fotografii, rysunków, planów i opisów oraz szczątkowych inwentaryzacji graficznych możemy dziś poznawać polichromie drewnianych synagog z terenu dawnej Polski. Wielkie dzieło pokazujące ich bogactwo wykonali architekci Maria i Kazimierz Piechotkowie. Stworzyli książkę-album „Bramy Nieba. Bóżnice drewniane” wydany dwadzieścia lat temu. Jest dla nas nieocenioną inspiracją i pomocą przy powstawaniu naszego projektu. Fundacja Biłgoraj XXI w ramach programu „Miasteczka na szlaku kultur kresowych” daje nam szansę wskrzeszenia synagogalnych malowideł. Już czeka na nie zrekonstruowana tu synagoga z Wołpy – wsi na terenie dzisiejszej Białorusi, a do ostatniej wojny będącej w granicach II Rzeczpospolitej, w województwie białostockim i powiecie grodzieńskim. Wołpa była słynna. Opromieniała ją drewniana synagoga uznawana za najpiękniejszą w naszej części Europy. Państwo Piechotkowie piszą: „Mówiło się o niej najwspanialsza w skali europejskiej”. Podziwiano zwłaszcza sklepienie, ale także malowidła. Biłgoraj daje Wołpie nowe życie.
Możemy sprawić, że będzie jeszcze pełniejsze.
Synagogi drewniane z terenów dawnej Rzeczpospolitej, zarówno formą architektoniczną, jak i bogactwem polichromii miały przywoływać wspomnienie Namiotu Przybytku Pańskiego, ze sklepieniami wyobrażającymi piętrzące się w nieskończoność kręgi niebios. W kształcie tych synagog pobrzmiewają też echa namiotów sarmackich sprowadzonych początkowo, od końca XVI stulecia, z Turcji, z czasem produkowanych w Polsce. Wśród ich twórców byli artyści i rzemieślnicy żydowscy. Polichromie zaś miały bardzo wysoki poziom artystyczny. Charakteryzowała je konsekwencja stylistyczna. Wskazuje to na istnienie ośrodków – pewnego rodzaju „szkół” malarstwa bóżniczego. Znawcy lokują je m.in. w okolicy Lwowa. Podążmy śladem tamtejszym mistrzów.
Podobnie jak w pierwowzorach (m.in. synagogi z Jabłonowa, Kamionki Strumiłowskiej, Gwoźdźca, Połańca, Mohylewa, Chyrowa, Chodorowa) kompozycja polichromii zrekonstruowanej bóżnicy w Biłgoraju zostanie dopasowana do ukształtowania architektonicznego. Uwzględnimy wypracowane przez dawnych mistrzów zasady kompozycyjne, kolorystyczne, podejście do ornamentu i symboliki.
W zakresie kolorystyki skłanialibyśmy się jednak do lekko spatynowanej wersji barwnej. W dekoracjach synagog używano czystych, pełnych kolorów: ostrej czerwieni, błękitu, zieleni i żółci. Spatynowanie sugerowałoby upływ czasu i nadawało malaturze donioślejszy charakter.
Zamierzamy używać farb krzemianowych Kaim, konkretnie specjalnej serii dla powierzchni drewnianych. Ten rodzaj farb zapewnia szlachetną matową powierzchnię, trwałość i dobrą jakość pigmentów. Dołożymy wszelkich starań, by odtworzyć malowidła wiarygodnie i na wysokim poziomie artystycznym.